Jamal al-Din al-Afghani dan Kebangkitan Para Muslimin
Tulisan: William R. Polk
Terjemahan: Ahmad Muziru Idham
(Terjemahan daripada Bab 15 dalam buku Crusade and Jihad: The Thousand-Year War Between the Muslim World and the Global North tulisan William R. Polk)
Jamal al-Din al-Afghani merupakan tokoh pemikir Muslim yang paling berpengaruh pada kurun ke-19. Beliau juga merupakan seorang tokoh yang paling sofistikated berbanding pemimpin-pemimpin gerakan kebangkitan dan kemerdekaan yang telah saya bincangkan sebelum ini. Beliau tidak mengangkat senjata ataupun membangunkan sebuah pemberontakan, tetapi beliau telah menginspirasikan sebilangan orang yang melakukan perkara tersebut. Beliau dilihat sebagai seorang tokoh subversif oleh pemimpin-pemimpin utama Negara Islam. Beliau telah bertemu dengan sebilangan daripada mereka; sememangnya dalam pengembaraannya, beliau dilihat telah berbicara dengan hampir kesemua tokoh penting di Timur Tengah. Tidak dapat dielakkan lagi, beliau sememangnya seseorang yang penuh kontroversi.
Kontroversi bermula dengan gelaran (laqab) pada namanya itu, yang kebiasaannya dinamakan sempena nama asal bagi tempat orang tersebut datang. (Berdasarkan caranya, saya sepatutnya digelar sebagai William Polk Texan). Amalan ini telah diteruskan, di mana pejuang sulit al-Qaeda dan ISIS telah mengguna pakai nama palsu yang mengenal pasti (adakala sengaja dipakai secara salah) tempat asal kelahirannya. Oleh sebab itu, pemimpin ISIS menggayakan dirinya sebagai Abu Bakr “al-Baghdadi”, iaitu lelaki dari Baghdad.
Gelaran Jamal al-Din ialah “al-Afghani” walaupun beliau telah dilahirkan di Iran – seperti mana Abu Bakr al-Baghdadi yang sebenarnya datang daripada Samarra. Dua lelaki tersebut memaparkan nama tempat kelahiran mereka secara salah disebabkan oleh alasan-alasan yang berbeza: Abu Bakr melakukannya demi mengelak daripada dikenali dan mungkin dibunuh. Jamal al-Din mempunyai motif yang lebih rumit. Penjelasan yang sering – yang saya fikir adalah betul – adalah beliau mahu difikirkan sebagai seorang Sunni Muslim (seperti kumpulan etnik berkuasa di Pakistan) berbanding sebagai seorang Syiah (seperti kebanyakan masyarakat Iran). Oleh sebab itu, beliau mahu meletakkan dirinya ke dalam jalur utama Islam berbanding kebanyakan Muslim pada zamannya itu akan menganggap dirinya sebagai sesat atau sekte pinggiran. Sudah tentu beliau berjaya melakukan perkara tersebut, di mana kariernya itu telah membawanya ke seluruh dunia Muslim; daripada Afghanistan ke Mesir dan daripada Istanbul ke India.
Dengan menilai aktiviti-aktivitinya itu, tidak salah untuk kita menganggap Afghani sebagai salah seorang revolusioner agung Eropah seperti Mikhail Bakunin, Aleksandr Herzen atau Giuseppe Mazinni daripada versi Islam. Seperti mereka, beliau menghabiskan sepanjang hidupnya dengan cuba untuk membangkitkan masyarakat zamannya dan menjelaskan tentang ketidakpuasan mereka. Beliau menyebarkan doktrinnya di Mesir, Empayar Uthmaniyyah, Bukhara, India, dan Iran. Tidak seperti kelompok radikal Eropah, beliau berfikir bahawa, sekurang-kuranngnya pada awalnya beliau dapat berjumpa dengan pemimpin-pemimpin orang tempatan secara langsung – Amir di Afghanistan, Shah Iran, dan Sultan Turki – bagi mengajak mereka untuk memimpin sebuah gerakan anti-Barat. Namun beliau gagal. Pemimpin-pemipin orang tempatan yang didekatinya agak cenderung untuk mendukung perundingan dengan Britsh. Atau apabila dengan apabila mereka berjaya untuk mengelak daripada kawalan British, maka Rusia menjadi pilihan mereka. Mereka juga lebih berhasrat untuk menikmati imbuhan kerajaan berbanding mencetuskan perubahan. Tetapi, kedudukan Afghani memberikan akses kepadanya untuk bertemu dengan mereka.
Setakat yang saya tahu, keluarganya adalah sebahagian daripada elit agama. Beliau menggunakan gelaran sayyid (orang yang mulia, keturunan Nabi) dan memakai serban hitam untuk menandakan hubungannya dengan Nabi Muhammad. Pada masa yang sama, beliau menyembunyikan asal-usulnya daripada Iran dan zaman remajanya seberapa banyak yang boleh. Apa yang kita ketahui daripada kisah hidupnya adalah penuh dengan kelompangan, justeru apa yang saya sampaikan seterusnya hanyalah sekadar anggaran semata.
Lantaran kita tidak mempunyai petunjuk tentang sebarang sekolah, Afghani kelihatannya telah dididik daripada rumah dan mungkin pergi ke salah satu kota Syiah di Iraq ataupun lebih bagi pengajian agama yang lebih formal. Sama ada di Najaf, Khademain, ataupun di mana-mana, ada ketika beliau memperoleh sebuah pengetahuan yang mengagumkan dalam bahasa Arab, perundangan Islam, dan falsafah. Subjek-subjek tersebut merupakan silibus teras dalam kesarjanaan Islam, dan kemudiannya beliau pula akan mengajarkan subjek-subjek tersebut kepada orang lain. Pengetahuannya menonjol dalam subjek-subjek tersebut tetapi menyembunyikan daripada mana beliau telah mempelajarinya.
Tarikh pertama yang lebih kurang tetap yang kita ada bagi hidupnya ialah sekitar tahun 1855, iaitu apabila beliau muncul di India. Sekalipun begitu, beliau tetap diselubungi dengan misteri. Beliau kelihatannya telah memutuskan untuk memakai imej seorang Afghan atau Turki, dan beliau dilaporkan terkesan dengan pemakaian masyarakat Turki Asia Tengah. Ia bukan sebuah samaran yang bagus. Pemerintah British India telah menggunakan sebuah pasukan keselamatan yang sentiasa sensitif, malahan paranoid, yang cenderung untuk melihat agen-agen Russia mengintip di setiap penjuru. Lantaran beliau tinggal bersama-sama dengan pemberontak sepoy[1], beliau disyaki sebagai seorang Muslim yang radikal. Sekiranya beliau berniat untuk bersembunyi seperti mana yang beliau fikirkan, beliau sepatutnya memilih pakaian yang berbeza. Hakikatnya, beliau tidak bercadang untuk bersembunyi melainkan mahu menyamar daripada latar belakang Irannya, yang barangkali dikaitkan dengan Syiah. Sekadar yang saya tahu, beliau menghabiskan masanya selama empat tahun di India.
Sudah tentu apa yang beliau lakukan di India itu tidak diketahui dengan terperinci, tetapi pada penghujung tahun-tahunnya di India, beliau kelihatan mengerjakan haji di Mekah. Daripada sana, beliau dipercayai pergi mengembara melalui Syria, Iraq, dan Iran menuju ke Afghanistan. Sumber-sumber yang ada seringkali bercanggah antara satu sama lain, tetapi kelihatannya beliau telah menerima malahan bekerja dengan pemerintah Afghan, Dost Muhammad Khan. Selepas kematian Muhammad Khan pada tahun 1863, Afghani telah meninggalkan atau dipaksa untuk meninggalkan negara itu. Entah bagaimana, beliau berpindah ke Mesir, di mana beliau menetap di sana dalam waktu yang lama untuk menyertai sebuah organisasi Freemason dan menemui beberapa agamawan Muslim muda, termasuklah lelaki yang kemudiannya akan menjadi kolaboratornya yang paling penting, iaitu Muhammad Abduh. Kemudian, beliau didakwa mengembara ke Istanbul sebelum kembali ke Mesir pada tahun 1871. Di sanalah beliau menetap sehingga ke penghujung hayatnya. Beliau kekal berada di Kaherah, memberi syarahan kepada pelajar-pelajar agama yang muda di rumahnya dan di masjid Universiti al-Azhar bagi lapan tahun yang seterusnya.
Apakah yang beliau lakukan pada tahun-tahun itu yang menjadikannya berfikir bahawa ia merupakan suatu keperluan untuk beliau menyamarkan dirinya sendiri? Jawapannya membawa kita kepada pusat aktiviti-aktiviti keagamaan-politik ketika waktu tersebut.
British telah cuba untuk menjajah negara yang didakwanya sebagai tanah kelahirannya, iaitu Afghanistan. Tidak berapa lama selepas kelahirannya, pihak British telah menawan bahagian selatan negara tersebut. Setelah Inggeris dihalau keluar, mereka telah kembali dan menjalankan sebuah misi berbentuk hukuman. Dalam masa yang sama, masyarakat Russia telah dipindahkan ke wilayah utara. Di Algeria, kebangkitan Muslim yang telah dipimpin oleh Abd al-Qadir sedang berperang secara defensif terhadap tentera Perancis dan penjajah Eropah. Ketika beliau menetap di India, Afghani mungkin mempelajari semua perkara mengenai penindasan para sepoy, iaitu pemusnahan Empayar Mughal, yang merupakan salah satu daripada negara-negara Muslim terbesar; dan penggabungan India ke dalam Empayar British. Ketika pengembaraannya, beliau mesti sering terdengar tentang penindasan Russia terhadap gerakan Imam Shamil di Caucasus dan pengusiran hampir seluruh bangsa Chechen serta pemecahan besar masyarakat Tatar Crimea. Di Asia Tengah, dinasti Qing telah menggulingkan kerajaan Uyghur. Di Sumatra, Belanda telah terlibat dalam sebuah peperangan yang menghancurkan gerakan kemerdekaan negara tersebut serta membunuh ratusan ribu orang Islam. Apabila beliau tiba di Mesir, beliau rapat dengan anak-anak muda yang terlibat dengan panglima-panglima tentera Mesir yang telah gagal untuk menghancurkan kekuasaan British ke atas para pemimpin Mesir. Secara ringkasnya, di mana-mana sahaja mendapat makluman tentang terdapatnya kelibat Muslim, dunianya kelihatan hancur oleh penjajah British, Perancis, Belanda, Russaia, dan China.
Seseorang tidak dapat mengetahui dengan pasti tentang motivasi, ketakutan, dan harapan sesiapapun, apatah lagi seorang tokoh seperti Afghani. Mungkin perasaannya berubah seperti disebabkan oleh sesuatu peristiwa yang berlaku dan sesuatu peluang yang muncul. Tetapi, pada firasat saya, beliau merasakan bahawa beliau tidak mampu untuk mesejnya disalahfahami atau diabaikan, kerana hal itu mungkin berlaku sekiranya beliau dianggap sebagai seorang Syiah Iran. Beliau memerlukan sebuah penyamaran sekiranya beliau ingin menjayakan misinya itu.
Fokus misinya adalah untuk meyakinkan kesemua para cendekiawan Muslim bahawa mereka mesti berurusan dengan dua cabaran yang fundamental dan berkaitan, iaitu bagaimana untuk mencapai kemerdekaan justeru mereka boleh bebas untuk kembali kepada fundamental Islam, dan bagaimana untuk menjadi Muslim yang baik justeru mereka boleh menjadi cukup kuat untuk merdeka dan mengekalkan kemerdekaan.[1]
Saya mengesyaki bahawa beliau tidak begitu pasti isu mana daripada kedua-dua isu tersebut yang perlu ditangani terlebih dahulu. Maka adalah munasabah untuk mengaturkannya berdasarkan kepada audiennya: Dengan agamawan Muslim, beliau akan meletakkan sebuah keutamaan bagi memastikan kefahaman dan pengamalan Islam yang sesuai; sementara dengan para pemimpin, beliau bertegas tentang dasar-dasar untuk mencapai kemerdekaan yang agung. Setakat yang kami tahu, itulah prosedurnya. Seperti yang saya koreksi terhadap apa yang diketahui dan dipersetujui secara umumnya berkaitan kehidupan dan pemikirannya, saya menemui bahawa beliau menggunakan tiga set taktik untuk berurusan dengan persimpangan antara Islam dan kemerdekaan.
Bahagian pertama bagi program taktikalnya adalah untuk dilihat sebagai seorang yang boleh dipercayai, dan untuk menyakinkan semua orang dengan yang beliau berurusan dengan sedemikian. Untuk melakukan perkara sedemikian, beliau perlu dilihat sebagai seorang tokoh agama ortodoks. Seperti yang saya katakan tadi, sebab itulah beliau memakai gelaran “al-Afghani”. Tetapi, dengan menggunakan penamaan seperti itu, dan dengan orang-orang lain yang menghubungkannya dengan Turki Uthmaniyyah, beliau tidak akan berjaya “memperdaya” ramai Muslim yang telah berurusan dengannya sekiranya beliau tidak paparkan juga dalam syarahannya maupun tulisannya akan sebuah kepakaran mengenai korpus terbesar bagi tradisi Islam. Sesiapa yang berkumpul di sekelilingnya, yang dianggap sebagai antara yang terbaik dan arif lagi bijaksana diantara para pemikir Muslim kontemporari, akan menanggap diri mereka sebagai para pelajarnya. Mereka memberikan segala petunjuk bagi penerimaan Afghani sepenuhnya.
Taktik kedua adalah untuk membina sebuah platform bagi mesejnya. Di Mesir, beliau menjalankan sebuah siri seminar dan syarahan yang berterusan. Mungkin kumpulan tersebut biasa bertemu di masjid Universiti al-Azhar, di mana hal tersebut merupakan suatu kebiasaan bagi para pensyarah untuk mengambil sebuah tempat dan mengadakan penyampaian secara bebas bagi sesiapa yang ingin mendengarnya. Beliau juga membawa kumpulan tersebut ke rumahnya dan menjalankan sebuah kumpulan diskusi kecil.[2] Salah seorang daripada pelajar yang paling sensitif bagi pemikiran Muslim pada jangka waktu tersebut, iaitu Albert Hourani, menulis bahawa Afghani mengajarkan “teologi, perundangan, mistisisme dan falsafah” kepada anak muda Mesir yang merupakan subjek standard yang diajarkan oleh seorang pensyarah di masjid universiti. “Tetapi beliau mengajarkan mereka dengan lebih banyak daripada itu, iaitu tentang bahaya campur tangan Eropah, keperluan bagi kesatuan nasional untuk melawannya, keperluan bagi sebuah kesatuan yang luas untuk masyarakat Muslim dan keperluan bagi sebuah perlembagaan untuk membataskan kekuasaan pemerintah.”[3]
Berapa banyak yang Afghani tahu mengenainya ataupun berhubungan dengan kumpulan-kumpulan diskusi di luar Mesir adalah tidak diketahui, tetapi beliau pastinya sedar bahawa pengasingan diri antara satu sama lain menyebabkan masyarakat Muslim tidak mampu melakukan bagi apa yang beliau fikir perlu untuk dilakukan. Beliau percaya bahawa satu-satuya cara untuk programnya itu boleh dilaksanakan adalah sekiranya ia melitupi keseluruhan dunia Muslim. Maka, beliau memerlukan alat-alat yang berbeza untuk menyebarkan idea-ideanya itu. Dalam koleksi esei beliau pada tahun 1881, iaitu Refutation of the Materialists (Al-Radd ala al-Dahriyyin), beliau berusaha untuk meletakkan pemikirannya dan membuktikan kelayakannya sebagai seorang pemikir Muslim. Buku ini sangat berpengaruh tetapi penjualannya adalah terbatas. Untuk mencapai sebuah masyarakat yang luas, beliau memerlukan sebuah bentuk komunikasi yang berbeza. Dalam hidupnya, perkara itu tercapai dengan kemunculan akhbar-akhbar Arab dan Turki.
Afghani semestinya sedar tentang bertambahnya populariti atau pengedaran akhbar-akhbar yang ditubuhkan di Kaherah, Beirut, dan Istanbul. Tetapi akhbar-akhbar tersebut tidak menyumbang kepada objektifnya. Benar bahawa akhbar-akhbar tersebut mencapai sasaran audien yang jauh lebih besar, tetapi apa yang dibawa oleh akhbar-akhbar tersebut hanyalah sekadar hiburan dan berita. Apa yang beliau usahakan untuk disampaikan bukanlah berita-berita, tetapi sesuatu yang bersifat bimbingan. Dan audien yang hendak dicapainya bukanlah terbatas kepada masyarakat Mesir semata-mata – sebuah akhbar Kaherah tidak akan sampai kepada Muslim yang terkesan atau kecewa akibat peristiwa-peristiwa tragis yang berlaku di Indonesia, Bukhara, atau Tunisia. Beliau memerlukan suatu tapak yang dapat memberikannya kebebasan untuk menulis dan juga menyebarkan tulisan-tulisannya. Beliau memutuskan bahawa tiada tempat di dunia Muslim yang sesuai atau mungkin lebih munasabah. Beliau pasti akan segera ditahan atau ditangkap di Mesir, India British, atau Iran. Jadi, beliau dan seorang pembantunya, iaitu agawaman Mesir, Muhammad Abduh, pergi ke Paris, di mana mereka menemui sejenis “akhbar” – yang agak serupa dengan akhbar yang diterbitkan sebelum Revolusi Amerika – untuk membawa nasihat dan pandangannya kepada kelab diskusi kecil di seluruh dunia Muslim, di mana akhbarnya itu akan dibaca dengan tekun.
Taktik ketiga yang Afghani jalankan adalah untuk cuba meyakinkan tokoh-tokoh yang berkuasa pada waktunya itu untuk perjuangan kepada kemerdekaan yang sebenar. Beliau bertemu terus dengan tokoh-tokoh tersebut, membawa mesejnya kepada Khalifah-Sultan Empayar Uthmaniyyah, Shah Iran, dan Amir Afghanistan. Beliau berjumpa dengan mereka dan para penasihat mereka pada bila-bila masa yang beliau mampu lakukan. Usaha-usaha sebegini – yang membawa beberapa kritikan yang menuduhnya sebagai opportunis – gagal sepenuhnya. Seperti yang berlaku dalam kebanyakan negara Muslim pada hari ini, pemerintah-pemerintah pada ketika itu berfikir bahawa mereka perlu bersikap lunak kepada kuasa-kuasa besar untuk terus bertahan. Malahan mereka yang menentang para penjajah secara tersembunyi bersedia untuk bekerjasama dengan para imperialis ini bagi melindungi kekuasaan mereka. Mereka melihat bahawa apa yang Afghani gesa untuk mereka lakukan berkemungkinan akan menamatkan kekuasaan mereka, ataupun berkemungkinan nyawa mereka sendiri.
Sudah tentu Afghani menyedari ke mana programnya itu akan dibawa. Beliau tidak mempunyai keraguan tentang cara para pemerintah memandang perkara tersebut. Beliau dibuang daripada Afghanistan, Mesir, Empayar Uthmaniyyah, malahan Iran. Beliau mungkin mencapai tujuannya dengan lebih cepat sekiranya beliau dapat memujuk mana-mana kerajaan untuk mengambil tindakan itu, namun beliau gagal; dan apabila misi beliau gagal dengan pemerintah, beliau terpaksa cuba untuk memberdayakan masyarakat. Masyarakat yang dimaksudkan tersebut tidak termasuk golongan yang buta huruf dan miskin. Beliau bukanlah seorang sosialis yang romantis. Beliau juga tidak menyasarkan mesejnya kepada “proletariat”, iaitu suatu kumpulan yang disukai oleh Karl Marx, kerana salah satu kesan daripada penjajahan ialah hanya beberapa kerat pekerja perindustrian yang tinggal di Selatan global. Dengan ketiadaan sebuah audien yang baik, beliau cuba untuk mencapai kumpulan yang paling tidak dipercayai dan tidak disukai oleh Marxis, iaitu kelompok inteligensia atau golongan intelektual.
Kepada golongan inteligensia, mesej beliau mudah: kaum Muslimin mesti kembali kepada asal-usul agama mereka sekiranya mereka berharap untuk membebaskan tanah-tanah mereka daripada puak imperialis. Mereka mesti menyegarkan semula diri mereka untuk menjalankan tugasan ini kerana tiada orang asing yang akan membantu mereka. Mereka mempunyai kemampuan untuk melakukannya. Leluhur mereka telah memaparkan bahawa Islam merupakan alat tindakan yang berkuasa. Bukanlah Islam yang menjadi punca kepada kelemahan mereka pada waktu itu, melainkan perpecahanlah yang menjadi penyebabnya. Seperti mana yang Hourani tulis mengenai mesej Afghani; ia adalah “untuk mengajak kaum Muslimin untuk memahami agama mereka dengan benar dan hidup berdasarkan ajaran tersebut. Sekiranya mereka melakukannya, beliau percaya bahawa negara mereka dengan sedirinya akan menjadi kuat.”[4]
Audien yang membaca mesejnya dengan baik ialah masyarakat Mesir, dan daripada kesemua mereka, yang paling terkemuka ialah pelajarnya yang adakala dianggap rakan sejawatnya, iaitu Muhammad Abduh.[5]
Walaupun Abduh kemudiannya menjadi seseorang yang sangat terhormat sebagai Rektor di Universiti al-Azhar yang menjadi pusat kepada kesarjanaan Islam dan juga sebagai Ketua Hakim bagi sistem mahkamah Islam Mesir, namun Abduh dan Afghani pada tahun-tahun 1880an dan 1890an hampir tidak diterima oleh orang luar. Mereka seakan-akan bergulir di antara para audien di dalam negeri dan di dalam buangan.
Ketika waktu mereka bersama-sama di Mesir pada tahun 1882, tentera Mesir telah memberontak pada hala tuju yang hampir sama dengan apa yang didokong oleh Afghani, walaupun bukannya dengan cara yang beliau anjurkan. Pemimpin bagi pemberontakan tersebut, iaitu pegawai Mesir Ahmad Arabi, mempunyai alasan peribadi yang kukuh untuk bertindak. Tetapi, walau apa jua sekalipun motivasinya, pemberontakan tersebut merupakan sebuah titik perubahan dalam kenegaraan Mesir. Kemuncaknya, Arabi dilihat sebagai seorang patriot – sememangnya seorang hero kebangsaan – tetapi pada masa yang sama, tidak ada seorang pun yang berminat dengannya, dan hanya segelintir masyarakat Mesir yang mendokong idea kebebasan yang sebenar. Kekalahan tentera Mesir pada kemuncaknya memperkuat imperialisme di Mesir. Kemenangan British tidak bertujuan membenarkan para pemberontak untuk mempromosikan semangat nasionalisme. Afghani telah dibuang negeri daripada Mesir, dan Abduh telah dihantar dalam pembuangan dalaman di kampungnya.
Selepas sebuah siri gerakan yang panjang, Afghani dan Abduh bertemu di Paris. Daripada sana, mereka mencapai audien sebenar mereka, iaitu elit intelektual bagi dunia Muslim. Pada tahun 1884, mereka mengasaskan sebuah jurnal jangka pendek namun sangat berpengaruh, iaiatu Al-Urwa al-Wuthqa.[6] Mesejnya adalah, dominasi orang Eropah dan despotisme orientalis mestilah ditamatkan, dan cara untuk melakukannya adalah dengan penyegaran semula Islam dan mendirikannya sebagai doktrin pemerintahan.
Apa yang mereka lakukan bersama-sama dengan jurnal mereka itu, maka Abduh terus lakukannya dengan lebih tersembunyi ketika beliau kembali ke Mesir, mengajar kepada sekumpulan kecil pelajar untuk memikirkan Islam sebagai sebuah sistem yang dinamik, terbuka untuk perubahan dan sentiasa membawa makna dalam bimbingannya tentang masalah-masalah kontemporari. Kepeduliannya dengan imperialisme – yang tidak dapat menandingi Afghani dari segi kekuatan dan skopnya – telah pudar dalam tahun-tahun selepas kembalinya beliau ke Kaherah pada tahun 1888. Beliau mendekati pemerintah British di Mesir dan menerima lantikan kerajaan. Tetapi kepercayaannya tentang kekuasaan Islam, yang difahami dengan baik sepertimana yang beliau definisikan sendiri, tidak pernah menjadi lemah, dan kepercayaan inilah yang beliau wariskan kepada para pelajarnya.
Salah seorang daripada pelajarnya yang terkenal, iaitu seorang dari Syria yang bernama Rashid Rida, mengikutinya dalam menyampaikan persoalan utama yang ditimbulkan oleh para pengkritik Abduh dan mereka yang tidak mempercayainya: “Adakah mungkin untuk mengembalikan semula kegemilangan Timur melalui kekuatan Islam?” Jawapan Rida ialah, “Ya! Seribu kali sekalipun adalah ya!”[7] Beliau berhujah bahawa, kuncinya adalah dengan kembali kepada Islam tulen sebelum ia dicacatkan dan dilemahkan oleh bida’ah. Dalam melakukannya, para cendekiawan Muslim perlu menggali bahasa Arab, yang ia sendiri – seperti Islam – diserang oleh perkataan-perkataan asing dan dicacatkan dan direndahkan oleh kehilangan makna-makna asli. Lantaran bahasa Arab merupakan bahasa asli yang digunakan oleh Tuhan untuk menyampaikan mesej-Nya, maka untuk memahami mesej tersebut, seseorang mesti melibatkan diri secara mendalam dalam medium tersebut.
Seperti Abduh dan Afghani, Rida mengasaskan sebuah jurnal untuk menyebarkan idea-ideanya itu. Afghani dan Abduh telah membuktikan kuasa jurnal kecilnya itu. Jurnalnya murah untuk dicetak dan beredar dalam kalangan para pembaca, justeru setiap salinan menemui para pembacanya dengan lebih ramai lagi. Dengan cara ini, mereka tiba kepada manusia yang dahagakan idea-ideanya di seluruh dunia Muslim. Kita dapat menjejak pengaruh Afghani daripada Tunis di Barat hingga ke Bukhara di Asia Tengah.[8]
Afghani dan Abduh disanjung tinggi oleh para pemujanya. Kira-kira pada waktu yang sama di mana mereka memulakan projek mereka, para intelektual Tatar dan Turki yang berada di dalam dan di sekeitar Bukhara dan Crimea turut memulakan sebuah misi yang sama. Yang paling signifikan diantara para pemuda ini ialah Bey Gasprinskii, yang turut mengasaskan jurnal Terjūman (bahasa Turki yang bermaksud “penterjemah) pada tahun 1883, yang dibaca di seluruh Empayar Uthmaniyyah, Russia, dan India.[9] Ia diterbitkan dalam bahasa Turki Uthmaniyyah di Istanbul berbanding dalam dialek Turki, di mana ia dibaca di seluruh wilayah Timur. Mesejnya ialah slogan, “Dilde, Firurde, Ishte Birlik” (Kesatuan, bahasa, fikiran, kerja). Ia dikatakan sebagai “untuk satu generasi ia adalah satu-satunya akhbar Muslim yang tidak rasmi di empayar Russia yang penting lagi berharga.”[10]
Jurnal-jurnal dan akhbar-akhbar yang tidak terkira bilangannya sebegini menghasilkan sebuah arus kritik bagi apa yang ramai masyarakat di dunia Muslim telah lihat sebagai punca kepada kelemahan mereka, iaitulah agamawan Muslim yang kaku dan boneka pemerintah setempat yang korup yang tidak mampu untuk mencegah – dan seringkali sebenarnya bersekongkol – dengan kehendak para imperialis.
Meninjau semula kepada para rijal dan gerakan-gerakan mereka ini, kita melihat sebuah pola kegagalan yang universal. Suatu persoalan yang akan menghantui generasi-generasi berikutnya ialah, kenapa berlaku sedemikian itu.
Salah satu jawapan yang jelas ialah wilayah hemisfera Utara adalah terlalu kuat untuk wilayah hemisfera Selatan. Di setiap tempat, Muslim yang berjuang untuk kemerdekaan telah tewas dengan kekuasaan militari. Perarakan tentera-tentera daripada hemisfera Utara ke Selatan adalah sejagat dan tidak dapat dihentikan – Perancis ke Algeria pada tahun 1830; Britain ke India daripada penghujung kurun ke-18 sehingga menjadikan India sebahagian daripada Empayar British pada tahun 1858; Russia ke Asia Tengah, Caucasus, dan Crimea pada tahun 1850 dan 1860; dan China ke wilayah Khan di Tarim Basin dan wilayah Uyghur pada tahun 1860. Namun begitu, Muslim yang cerdik menyedari bahawa penyusupan militari merupakan suatu jawapan kepada masalah ini tetapi bukanlah penjelasan yang mencukupi untuk kekalahan. Kekuatan militari hanyalah sebahagian sebab yang membenamkan wilayah Selatan. Terdapat lebih banyak kaedah dalam politik imperialis wilayah Utara itu.
Kaedah imperialisme yang utama dan yang paling efektif ialah kuasa komersial. Wilayah hemisfera Utara menghasilkan barang-barang yang lebih baik pada kos yang rendah, dan ia cepat diterima dengan bernafsunya oleh masyarakat tempatan. Industri-industri tradisional terbungkus perniagaan mereka. Kecenderungan sebegini bermula di Syam pada tahun 1830, tersebar di seluruh Afrika dan Asia, dan semakin meningkat pada tahun-tahun terkemudian di mana ahli-ahli bank Eropah menggoda kerajaan-kerajaan dengan pinjaman-pinjaman yang mereka tidak mampu untuk dibayar semula. (Kita lihat tindakan-tindakan yang serupa di seluruh Amerika Latin secara keseluruhannya pada masa yang sama, dan di Greece pada hari ini). Mesir, Iran, dan Empayar Uthmaniyyah telah berhutang sehingga jatuh bankrap. Negara bankrap itu sendiri sebenarnya merupakan sebuah konsep baru. Bagi gaya hidup pembaziran mereka sendiri itu, para pemerintah sentiasa mampu untuk memangkas bulu “biri-biri” mereka, sepertimana sultan-sultan Uthmaniyyah merujuk kepada subjek-subjek mereka. Tetapi mereka tidak cukup berdaya untuk keluar daripada kemelut itu bagi membayar kepada projek-projek mega, yang dilambangkan oleh Terusan Suez di mana ahli-ahli bank Eropah menarik mereka ke dalam perusahaan itu pada pertengahan kurun ke-19.
Kaedah imperialisme yang kurang ketara ialah kuasa intelektual bangsa penjajah. Saya telah menyebutkan pemerhatian saya bagi sebuah konferens yang dihadiri oleh intelektual-intelektual ternama Arab yang hanya mampu untuk meluahkan idea-idea dan persepsi mereka dalam bahasa Eropah dan kecenderungan pemikiran Eropah. Jambatan intelektual antara hemisfera Utara dan Selatan seringkali berlaku dalam hanya sehala. Pada tahun-tahun awal kurun ke-20, sebilangan besar buku dan makalah telah diterbitkan dalam bahasa Rusia, German, Perancis, dan English mula tampil dalam terjemahan Arab, Turki, dan Parsi – bukan hanya di kota-kota besar seperti Delhi, Kaherah, dan Istanbul, malahan juga di kawasan terpencil seperti Tashkent dan Samarqand.[11] Pada hari ini, terjemahan ilmiah serta kerja-kerja popular daripada bahasa Arab, Turki, Urdu, dan bahasa-bahasa Timur yang lain yang diterjemah ke dalam bahasa Perancis atau Inggeris berada pada tahap yang amat mendukacitakan.
Kaedah imperialisme yang terakhir ialah kuasa organisasi. Masyarakat Barat memahami bagaimana untuk bekerja bersama-sama bagi mencapai matlamat yang dikongsikan bersama dengan cara yang tidak dikenali oleh kaum Muslimin. Masyarakat Muslim seringkali berpecah dan dipisahkan oleh isu-isu yang membawa perpecahan yang mengasingkan puak, kampung, keseluruhan wilayah, dan akhirnya persaingan para pemerintah negara dan empayar. Pada setiap peringkat, masyarakat pribumi boleh diaruhkan untuk membantu para penjajah bagi menjajah mereka. Islam sebagaimana yang diamalkan dan difahami bukan sekadar tidak mampu untuk membuahkan sebarang bentuk penentangan yang efektif, malahan ia semakin dianggap oleh kaum Muslimin sebagai tidak relevan. Kemajuan hemisfera Utara dianggap sebagai suatu pergerakan yang tidak mampu dihentikan. Sekalipun ia difikirkan sebagai suatu bentuk pengekploitasian atau agen perosakan, namun kerajaan, pedagang, masyarakat awam, dan ulama sekalipun berakomodasi dengannya. Seorang penyair agung dari India, Muhammad Iqbal mencela serangan imperialism terhadap masyarakat “Selatan hemisfera Bumi: sebagai “mengerikan dan jahat, bukan sekadar untuk mereka yang dieksploitasi, malahan, kepada seluruh dunia.”[12] Beliau menulis tentang penjajah,
Kemanusiaan ialah kafilah dan dia ialah perompak
Dalam delusi dan kejahilannya sendiri
Dia memanggil perampokan atas nama empayar. [13]
Di seluruh dunia Muslim, pemimpin-pemimpin yang berasa tertipu mengakui keperluan untuk mencari kerangka yang lain bagi menyesuaikan penentangan mereka. Kerangka yang membina harapan mereka itu ialah nasionalisme. Ia adalah ragam pemikiran baru yang akan saya mula bincangkan.
[1]Tentera India yang berkhidmat di bawah British atau perintah-perintah kerajaan Eropah yang lain.
[1]Professor Nikki R. Keddie telah menulis beberapa kerja yang menyentuh tentang karier Afghani. Salah satu yang terbaik adalah tentang kontroversi Afghani yang berkemungkinan bertanggungjawab untuk provokasi: Religion and Rebellion in Iran(London: Frank Cass, 1966). Keddie menggunakan katalog yang diterbitkan bagi makalah-makalah Afghani untuk memastikan bahawa beliau merupakan seorang Muslim-Sunni daripada Afghanistan, bukannya seorang Muslim Syiah daripada Iran, justeru membetulkan versi ceritera hidupnya yang dipadamkan olehnya dan para pengikut Arabnya.
[2]Kumpulan kecil sepertinya itu kemudiannya telah menjadi suatu kebiasaan di seluruh dunia Islam. Sesetengahnya adalah agak formal – seperti yang telah ditunjukkannya dalam bentuk lebih kurang seperti satu syarahan tetap – akan tetapi sesetengah yang lain adalah tidak formal, dengan bacaan-bacaan dan perbincangan-perbincangan yang sukar dicapai atau buku-buku yang diharamkan ataupun perkongsian idea. Salah satu kumpulan diskusi sebegitu yang kemudiannya digambarkan dalam sebuah buku yang menarik, iaitu Reading Lolita in Tehran, oleh Azar Nafisi. Ketika saya tinggal di Baghdad pada tahun 1951 dan 1952, apartment kecil saya telah digunakan – sebagai satu-satunya kawasan yang lebih neutral – oleh sekumpulan para pemuda dan wanita yang lantang untuk membincangkan kerajaan yang dikawal oleh British. Formula tersebut kelihatan terbalik daripada perbincangan dKaherah oleh Afghani, di mana beliau ialah guru dalam kumpulannya itu manakala saya pula adalah pelajar dalam kumpulan saya di Baghdad.
[3]Albert Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1939 (Oxford: Oxford University Press for the Royal Institute of International Affairs, 1962), 109
[4]Hourani, Arabic Thought, 113
[5] Buku yang terbaik mengenai Abduh ialah Charles C. Adams, Islam and Modernism in Egypt: A Study of the Modern Refom Movement Inaugurated by Muhammad ‘Abduh(London: Oxford University Press, 1993). Elie Kedourie, dalam Afghani and Abduh(London: Frank Cass, 1966), menawarkan beberapa bahan dan berusaha untuk menunjukkan Afghani dan Abduh sebagai ateis dalam samaran. Lihat juga tulisan-tulisan Keddie seperti yang telah disebutkan sebelum ini.
[6] Nama majalah tersebut sukar untuk diterjemah. Ia kebiasaannya diambil sebagai “ikatan yang tidak dapat diputuskan” tetapi benar-benar bermakna sesuatu yang seperti “sebuah pelana” (yang menegakkan seseorang). Ia adalah salah satu daripada pembangkangan yang bersifat non-konformis atau jurnal rahsia pada waktu itu. Di Paris juga, Aleksandr Herzen mengasaskan Kolokol(Loceng), yang juga mempengaruhi sebuah generasi Russia.
[7]Dipetik dalam Ernest Dawn, From Ottomanism to Arabism (Urbana: University of Illinois Press, 1973), 136-137
[8]L. Carl Brown, “The Islamic Reformist Movemnet in North Africa,” Journal of Modern African Studies 2(1964): 55-63; Hélène Carrère d’Encausse, Islam and the Russian Empire: Reform and Revolution in Central Asia(Berkeley: University of California Press, 1988)
[9]Gasprinskii menginspirasikan gerakan reformasi Islam yang dikenali sebagai Jadid (baharu; Turkish: cedid), yang terpancar dari Bukhara sekitar peralihan kurun ke-20. Lihat Adeeb Khalid, The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia(Berkeley: University of California Press, 1998), 80 ff
[10]Ibid., 124
[11]Ibid., 109
[12]Dalam perkataan Wilfred Cantwell Smith dalam Modern Islam in India(London: Victor Gollanct, 1946), 111
[13]Muhammad Iqbal, “The Secrets of the Self”, dipetik dalam Smith, Modern Islam in India, 111-112